‘De energietransitie realiseren we niet vanuit één sector’

De Omgevingswet … waarom?

Rosemarie: “De Omgevingswet is nodig om maatschappelijke opgaven van deze tijd aan te kunnen pakken. We schreven de Memorie van toelichting voor de wet met de verwachting dat maatschappelijke opgaven als de energie- en klimaattransitie, waterveiligheid en woningbouw het fysieke domein sterk zouden gaan beïnvloeden. Toch bleven ideeën over de uitwerking daarvan lange tijd abstract. Nu hebben we het klimaatakkoord en een concreter beeld bij de energietransitie. Die opgaven kunnen we niet aanpakken vanuit één sector. Het probleem zit ‘m immers niet alleen in bouwregels of mobiliteit. De Omgevingswet stimuleert dat alle belangen aan de voorkant van beleid en besluitvorming worden betrokken. Dat vraagt een eigentijdse en andere manier van samenwerken. Binnen én tussen bestuursorganen.”

Heleen: “Nog niet zo lang geleden was het RIVM in Nederland de enige partij die metingen verrichtte naar de luchtkwaliteit. Tegenwoordig lopen we door de achtertuin met eigen meetapparatuur. In een app op onze smartphones zien we binnen enkele seconden de resultaten. We zijn, kortom, onderdeel geworden van een informatiemaatschappij. Voor wie toegang heeft tot internet en ermee overweg kan, is het vanzelfsprekend om snel veel informatie te verzamelen over wat zich afspeelt in de leefomgeving. Ik vind dat we het als overheid verplicht zijn om die informatie zo toegankelijk mogelijk te maken. De samenleving vindt op haar beurt dat ze recht heeft op transparantie – en terecht. Het Digitaal Stelsel Omgevingswet is daar een antwoord op.”

Rosemarie: “Die behoefte aan een ‘open’ overheid heeft te maken met de steeds sterker wordende lokale democratie. Inwoners zijn mondiger. Logisch; ze beschikken over meer informatie dan vroeger, nemen niet zomaar iets aan van een autoriteit. Ze willen invloed uitoefenen op wat er buiten gebeurt, komen met initiatieven die hun leefomgeving mooier, schoner of veiliger moeten maken.”

De Omgevingswet is niet alleen van Binnenlandse Zaken, er zitten net zo goed energie-, natuur- en milieuregels in

Samen lijkt een toverwoord?

Heleen: “Als het goed is, zorgt het nieuwe instrumentarium ervoor dat departementen, overheden in de regio, bedrijven, ngo’s en andere partijen werkelijk gaan samenwerken. Onlangs bezocht ik de omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied. Zij werken volgens het gedachtegoed van de Omgevingswet. Naast dat de dienst zich bezighoudt met milieuregels, verzorgt deze in opdracht van de gemeente Amsterdam ook toezicht en handhaving op bouwtaken. Dat zijn geen standaardtaken van een omgevingsdienst, maar de combinatie werkt hier goed. In een gesprek over bodemverontreiniging en woningbouw, bijvoorbeeld, komt die brede kennis goed van pas.”

Heleen: “Het is de afgelopen jaren lang niet altijd makkelijk geweest. Nog steeds niet. Medewerkers van het Rijk en andere overheden werken doorgaans vanuit een sectorbelang. Dat is hoe we zijn georganiseerd, waarvoor we zijn aangesteld en worden betaald. De meesten zijn inhoudelijk ongelooflijk vakbekwaam. Wanneer die verschillende mensen bij elkaar komen, betekent dat per definitie dat ze op een andere manier naar het vraagstuk moeten kijken. Door al bij de beleidsvorming met elkaar in gesprek te gaan, kan er gezocht worden naar ruimte om meerdere belangen te dienen. Het kan natuurlijk zijn dat er spanning is tussen verschillende belangen. Dan weeg je met elkaar af wat goed is voor het grotere geheel. Voor mensen met veel sectorale kennis en expertise, kan dat knap lastig zijn. Maar met elkaar aan tafel zitten lukt over het algemeen wel. En een compromis sluiten uiteindelijk ook. De meeste mensen zijn gebaat bij een veilige, overzichtelijke omgeving zonder veel veranderingen. Nu vragen we hen om over de muurtjes van de eigen omgeving heen te kijken. Dat is nieuw en anders.”

Rosemarie: “Dat is de ambtelijke kant van het verhaal, maar er is ook een politieke; aan de ministers zou ik willen vragen om de Omgevingswet van zichzelf te maken en dat uit te dragen. De wet is niet alleen van Binnenlandse Zaken, er zitten net zo goed energie-, natuur- en milieuregels in. Het is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om als één overheid te werken. Op veel beleidsdossiers gaat dat gelukkig steeds beter. Het is niet zo dat iedereen slechts met z’n eigen toko bezig is, zoals vroeger. De Nationale Omgevingsvisie (NOVI), waarin de belangen en prioriteiten van alle departementen zijn verwerkt, is daar een mooi voorbeeld van.”

Heleen: “In mijn vorige baan bij Verkeer en Waterstaat hebben we voor de stad Utrecht eens alle sectorale visies en plannen van de departementen op elkaar gelegd. Twee dingen vielen op: de documenten spraken elkaar ontzettend tegen en door alle regelgeving zat de stad op slot: er moesten 100.000 woningen bij, maar de hoogte in mocht niet. Ook bouwen in de nationale parken rond de stad was uit den boze. De wegen en sporen waren al vol, de stad had last van hittestress en ga zo maar door … Als onze rijksregels en -plannen al zo met elkaar conflicteren, hoe kan een gemeente daar dan óóit iets van maken? Met de NOVI – waar alle belangen op nationaal niveau bij elkaar komen – hopen we het in de toekomst beter te doen. Natuurlijk is het maar een instrument, maar het dwingt tot het goede gesprek; tussen departementen en met andere overheden en partijen in de regio.”

Rosemarie: “Neem het verzet van burgers tegen de plaatsing van windmolens. Massale protesten tegen windmolenparken versnellen de besluitvorming niet bepaald. Daar is van geleerd. De omgeving wordt inmiddels veel intensiever betrokken. Het helpt om het samen te doen met inwoners. We zien op steeds meer fronten beweging.”

Wat vinden jullie moeilijk?

Heleen: “Ik ben ongeduldig. Voor mij gaat verandering altijd te langzaam. Ik vind het moeilijk als mensen vasthouden aan bekende praktijken. Voor mij is het een leerpunt om mij daar beter toe te verhouden, want veranderen gaat gewoon niet snel. Ik ben ervan overtuigd dat deze wetsverandering goed is voor Nederland. Als overheid moet je gehoor kunnen geven aan de grote informatiebehoefte. Als je dat niet doet, ben je snel achterhaald, zet je jezelf buitenspel. Ik weet dat het mogelijk is, maar zie ook de weerstand bij collega’s om de verandering te faciliteren. Dat zal ik moeten accepteren, en tegelijk blijven proberen om de anderen mee te krijgen.”

Rosemarie: “Tot op zekere hoogte kunnen we begrip opbrengen voor die weerstand, maar op een gegeven moment denk ik: ‘Kom op, deal ermee!’”

Heleen: “De uitvoeringspraktijk is overigens erg gemotiveerd. Die zit te springen om inwerkingtreding, maar moet tegelijkertijd wachten op helderheid vanuit de Kamers. Dat bijt elkaar een beetje. Enerzijds wil ik partijen stimuleren om door te gaan, anderzijds is het nodig dat de Kamers zich eerst over bepaalde dingen uitspreken.”

Rosemarie: “De minister en de bestuurlijke partners hebben op 29 november 2019 aan het parlement aangegeven dat ze inschatten dat inwerkingtreding van de Omgevingswet op 1 januari 2021 wenselijk én mogelijk is. De Eerste en Tweede Kamer hebben een ambitieus behandelschema opgesteld. Als ze dat schema volgen, dan gaan we voor inwerkingtreding op 1 januari 2021.”

Wat willen jullie weten van de collega’s die met de Omgevingswet bezig zijn?

Vertrouwen is een onderliggend principe van de Omgevingswet en voor werken als één overheid. Vertrouwen tussen overheden en in burgers en bedrijven. In hoeverre voelen de collega’s dat dit vertrouwen er is? Tussen hun departementen, maar ook tussen de mensen binnen hun departementen. Vertrouwen komt te voet en gaat te paard, schreven wij al in de Memorie van Toelichting bij de Omgevingswet. We hebben met elkaar een lang proces van samenwerking aan deze stelselherziening ingezet. Ik ben benieuwd of in de loop van deze periode het vertrouwen ook bij de collega’s verstevigd is.